به دليل داشتن امكان پرواز، پرندگان همانند پستانداران، بزرگ جثه نشده اند و اندازه اي كوچك تا متوسط الجثه دارند. در زبان يوناني، پرندگان Ornis و در زبا ن لاتين نيز اصطلاحًا Aves ناميده ميشوند و علم پرنده شناسي يا Ornithology از واژه يوناني آن برگرفته شده است.
يك تخمين بسيار تقريبي تعداد پرندگان موجود در بريتانيا را بيش از ١٠٠ ميليون برآورد كرده است.( Young1981 )
به علت قابليت بالاي سازگاري با ا نواع زيستگاهها و اكوسيستمهاي طبيعي و انساني و به طبع داشتن آشيان اكولوژيك( Niche Ecologic ) وسيع، و همچنين دارابودن توانايي پرواز، امروزه پراكندگي پرندگان بسيار گسترده شده و در اقصاء نقاط عالم قابل مشاهده اند.
 نام: چرخ ریسک گردن آبی محل عکاسی: همدان عکاس: امیر جعفری |
از نظر بزرگي جثه، پليكان سفيد( Pelecanus onocrotalus ) با بالهايي به طول 3/3 متر در رديف دوم پرندگان داراي توانايي پرواز قرار مي گيرد. با اين وجود عظيم ترين پرندگا ني كه امروزه در روي زمين زندگي مي كنند، گونه هايي هستند كه قدرت پرواز ندارند و اصطلاحًا« Flightless Birds » ناميده مي شوند. بزرگترين پرنده فاقد قدرت پرواز در محيط آبي پنگوئن شاهي( Emperor Penguin ) و بزرگترين پرندة فاقد توان پرواز در خشكي شتر مرغ( Ostrich ) است. به طور كلي هدف از تحقيق و بررسي در خصوص پرندگان، شناخت وآشنايي با آنها و خصوصيات و رفتارشان در طبيعت است و اين امر مستلزم فعاليتهاي ميداني و حضور مستمر در عرصه هاي زيستي و زيستگاههاي پرندگان در اوقات مختلف سال است. با آغاز فصل بهار و شروع فعا ليت پرندگان، ميتوان با اندكي صبر و حوصله به مشاهده و مطالعه جنبه هاي مختلف زندگي آنها پرداخت. در اين فصل معمولا در هر منطقه پرندگان مهاجر از سمت جنوب از راه ميرسند و پرندگاني كه زمستان را در آن نقطه سپري كرده اند، به جانب شمال رهسپار مي شوند. گروهي از پرندگان روزگردند و« Diurnal » ناميده مي شوند و گروه ديگر كه فعاليت خود را به ساعات شب و تاريكي اختصاص مي دهند« Nocturnal » ناميده مي شوند.
پرندگان به عنوان دسته اي از اعضاي رده هاي مهره داران، به يكديگر بيشتر شباهت دارند. اختلاف اندك موجود ميان ظاهر پرندگان گوناگون نيز، غالبًا براي سازگاري با محيط( Adaptation) بوده و هر، گونه اي را قادر مي سازد كه فعاليت هاي زيستي خود را براي ادامة بقا به نحو مؤثرتري انجام دهد. شكل خارجي و نماي ظاهري پرنده دوكي شكل و مانند دو مخروط به هم چسبيده است و حالت كلي بدن را حين پرواز Aerodynamic ميسازد. اين قابليت، سبب مي شود كه در حين پرواز يا شيرجه در آب، كمترين مقاومت را از خود نشان دهد و در مصرف انرژي صرفه جويي گردد.
انسان از ديرباز، پيوسته و به صورت هاي مختلف با دنياي متنوع پرندگان آشنايي داشته و از آنان سود جسته است. اين آشنايي ممكن است بصورت لذت بردن از صداي يك قناري در قفس، مشاهدة پرهاي زيباي طاووس و شنيدن بانگ خروس و يا مطالعه رفتار و عادات پرندگان بطوري دقيق تر باشد. با اينكه دنياي پر از رنگ و آواز پرندگان از تنوع بي نظيري برخوردار است، همه آنها در يك خصوصيت مشترك ند و آن اينكه بدن پرندگان از پر پوشيده شده است.
 نام: کشیم گردن سیاه - Black Necked Grebe محل عکاسی: دریاچه قوریگل / تبریز عکاس: امیر جعفری |
بديهي است كه مهمترين وظيفه پر به پرواز درآوردن پرنده مي باشد و همچنين به ثابت نگاه داشتن درجه حرارت بدن كمك مي كند. با در نظر گرفتن اين حقيقت ك ه پرندگان حيواناتي خونگرم( Homothermous ) هستند، نقش پرهاي محافظ بهتر مشخص مي گردد. از سوي ديگر چگونگي رنگ آميزي و طريقه قرار گرفتن پرها، خود عاملي براي تشخيص پرنده و نمودار كردن حالتهاي ظاهري مانند ترس، تهديد و يا نمايشات جنسي( Courtship Display ) و بالاخره برقرار كردن ارتباط با ساير پرندگان مي باشد.
رنگ طبيعي پرندگان بسيار متنوع و جالب توجه است. گروهي از پرندگان تنها يك رنگ دارند و نماي ظاهريشان كاملا يك دست است كه از اين دست مي توان به كلاغ سياه ( Corvus frugilegus ) و توكاي سياه( Turdus merula ) اشاره داشت. اما پرهاي پوششي يا Plumage بيشتر گونه ها داراي خالها، خطوط و نوارهاي مشخص رنگين مي باشد. طرح و نقشة پرها تا حدودي به محيط اطراف شباهت دارد و از اين بابت به خاطر خاصيت استتاري ايجاد شده و كمك به پنهان ماندن پرنده، رنگ هاي حفاظتي ( Protective Coloration )ناميده مي شوند. اين كيفيت با اختلاف رنگ موجود در بخشهاي گوناگون بيشتر تقويت مي گردد. به اين معني كه بخشهاي فوقاني كه بيشتر در معرض نور قرار دارند، تيره تر از روية زيرين بدن است. پرندگان نواحي خشك غالبًا رنگ زرد و پريده اي دار ند، و پرندگان نواحي مرطوب بيشتر به رنگهاي سير يا تيره مي باشند. عمومًا رنگ نرها درخشان تر و متنوع تر از رنگ پرندگان ماد ه است كه در قرقاول معمولي ( Phasianus culchicus ) اين اختلاف به خوبي مشخص ميگردد. به طور كلي در تقسيم بنديهاي كلان زيستي در گستره عا لم، فون جانوري در ٧ ناحيه مهم زيست جغرافيايي يا« Biogeographically region » طبقه بندي مي گردد. پراكنش زيست جغرافيايي پرندگان نيز از اين تقسيم بندي تبعيت مي كند.
- Palearctic Region اين ناحيه زيست جغرافيايي كه شامل اروپا، شمال آسيا و آفريقا مي باشد، بيش ترين وسعت در نواحي زيستي كره زمين را به خود اختصاص مي دهد. در حال حاضر قسمت اعظم فون جانوري كشور ايران متًاثر از ناحية پالئاركتيك مي باشد.
- : Oriental Region ناحيه زيست جغرافيايي ارينتال شامل شبه قارة هند، آسياي جنوب شرقي، اندونزي و فيليپين است و يكي از نواحي متنوع جانوري مي باشد.
- Ethiopian Region -اين ناحيه زيستي شامل جنوب افريقا و صحراي بزرگ مي باشد
- Australian Region -اين منطقه، از نواحي مجزاي زمين از لحاظ بيوجغرافيايي است و شامل استراليا، زلاندنو و اغلب جزاير اقيانوس آرام است.
- Neotropical Region -اين ناحيه مشتمل بر آمريكاي مركزي و جنوبي ومجموعه جزاير كارائيب مي باشد و فون پرندگان آن بسيار متنوع است.
- Nearctic Region -ناحيه زيست جغرافيايي نئاركتيك شامل آمريكاي شمالي و گرينلند است.
- Oceanic Region -ناحيه اقيانوسي شامل نواحي با آبهاي عميق و جزاير پراكند ه در آن است.
توجه به دامنة پراكندگي پرندگان با توجه به جوامع زيستي و ناحيه زيست جغرافيايي كه در آن زندگي ميكنند، به مطالعه و شناسايي سيستماتيك و علمي آنها كمك نموده و در تعيين جايگاه ها و آشيان اكولوژيك گونه هاي مختلف، در جهت شناسايي عوامل مختلف تخريبي و جلوگيري از روند روبه انقراض پرندگان نقش به سزايي دارد.
- برگرفته از جزوات آموزشی مهندس بهنام بلمکی